Eerst een anekdote. Op de camping in Portugal, waar we een kleine caravan huurden, zaten we op een middag aan het zwembad. Op een gegeven moment sprong een man van mijn leeftijd met een spectaculaire salto in het water. Toen hij weer bovenkwam keken we elkaar aan. Het was Wim. We kenden elkaar van lange tijd geleden. Hij had me al eerder gespot, maar omdat ik in een Spaanse auto reed twijfelde hij of ik het was. Die auto hadden we in Madrid gehuurd om vandaar via het prachtige Salamanca naar de Serra da Estrela in Midden Portugal te rijden. Wim was op zijn beurt op weg naar de kloosterburcht van de Orde van de Tempeliers, in Tomar. ‘Wat een toeval!’, zei ik. Wim ontkrachtte die uiting onmiddellijk. Hij zei: ‘Als je vanuit een heel hoog standpunt naar de aarde kijkt, zie je mij richting Tomar rijden. Vanuit datzelfde perspectief zie je ook dat jij vanuit Madrid naar de Serra da Estrela rijdt. Vanaf die hoogte gezien is het bijna onvermijdelijk dat wij elkaar op het snijpunt van onze wegen tegenkomen.’ Het voorval is me altijd bijgebleven. Het is dus vooral een kwestie van perspectief of je iets toeval noemt of niet. Hou dit in je achterhoofd als je verder leest.
EDEL MAEX
Je hoeft maar een minuut of tien te mediteren om te merken dat er allerlei gedachten als vanzelf in je bewustzijn opduiken. Waar blijf je dan met je overtuiging dat je een vrijdenkend mens bent? Zo vrij lijkt het dus niet te zijn. Tegelijkertijd ben je in staat je eigen denken waar te nemen, je gewaar te worden hoe gedachten komen en gaan. Je kunt zelfs beslissen om een tijdje bij dat denken te blijven, je gedachten van een afstand beschouwen. Eigenlijk is dat een klein wonder. Je bent in staat je bewust te worden van dingen die je al dan niet onbewust bezighouden, zonder je ermee te vereenzelvigen. En daar begint de vrijheid, de ruimte. Of, zoals de Belgische psychiater en mindfulnessdeskundige Edel Maex het uitdrukt: ‘Het is een wereld van verschil tussen iets denken en te merken dat je iets denkt. Merken geeft ruimte.’
PETER BIERI
En hoe zit het dan met je eigen wil? Filosoof Peter Bieri houdt zich bezig met het thema vrijheid en voorbestemming. Onder het pseudoniem Pascal Mercier schrijft hij romans, waarvan Nachttrein naar Lissabon de bekendste is. In zijn verhalen laat hij zien hoe ons leven door alle dagelijkse gebeurtenissen wordt gevormd. We maken voortdurend keuzes, zonder ons daarvan bewust te zijn en zonder te weten wat ons drijft. Ons leven, en dat van onze voorouders, stroomt als het ware als een rivier door de bedding van de geschiedenis. De rivier lijkt geen andere weg te kunnen volgen dan hij doet. Je leert de ander begrijpen in zijn levenswandel.
Valt er dan uiteindelijk niets te kiezen en spelen we alleen maar onze voorbestemde rol? De zin of betekenis van het leven danken we aan de eindigheid van ons bestaan, betoogt Bieri. Bij een eeuwig leven zouden onze keuzes er niet toe doen. Het maakt niet uit wat je doet, het leven gaat hoe dan ook als vanzelf verder. Juist in deze beperking schuilt zijns inziens de mogelijkheid van een eigen wil, zij het onder voorwaarden. Die voorwaarden zijn gevormd door alles wat er aan het moment voorafgaat. Het moment zelf kent onbegrensde mogelijkheden, maar zo gauw je op dat moment terugkijkt is alles alweer bepaald.
Misschien helpt het ook als we het begrip toeval anders opvatten. Stel dat toeval datgene is wat ons letterlijk toevalt, wat ons overkomt. Dan zit er in de manier waarop we daar op dat moment mee omgaan juist een enorme vrijheid.
GROTER GEHEEL
Is dit inzicht nou een teleurstelling of een verademing? Net als bij toeval is ook dat een kwestie van perspectief. Vanuit de illusie dat er een autonome ik bestaat is het wellicht een niet te verteren inbreuk op onze zelfstandigheid en zelfbeschikking, twee waarden die we juist zo hoog in het vaandel hebben staan. Maar de keerzijde van dezelfde illusie is dat we ons als afgescheiden en afgegrensd ervaren van de ander. Persoonlijk vind ik het een verademing om me onderdeel van een groter geheel te voelen. Daarbij is het mijn streven om geen weerstand te bieden aan de natuurlijke loop van de dingen. Anders gezegd: leven met wat je toevalt!
VERDER LEZEN
Mindfulness – Edel Maex
Het handwerk van de vrijheid – Over de ontdekking van de eigen wil – Peter Bieri
Nachttrein naar Lissabon – Pascal Mercier