VOORBIJ HET DENKEN: VAT HET LEVEN NIET PERSOONLIJK OP

Als ik de vraag stel aan vrienden of ze zich wel eens afvragen waar hun gedachten vandaan komen (en waar ze naartoe gaan) dan is de standaard een ontkennend antwoord. Voor mij was het al meteen bij het eerste zitten een groot inzicht: als je probeert niet te denken, komen gedachten toch vanzelf op, je verwijlt er een tijdje in, totdat je het gewaarwordt, en pas dan kun je de aandacht weer richten op de ademhaling. Hoezo dus vrije wil en vrij denken? Er lijkt iets anders aan de hand te zijn!

Wel kun je de gedachten, of als je meer in beelden denkt, de beelden, de vrije loop laten. Bijvoorbeeld in meditatie of in een ander creatief proces. Het geeft de ervaring dat je niet zelf aan het werk bent, maar dat er iets in jou aan het werk is. Jij mag als het ware de vorm zijn waarin het proces zich afspeelt. Door je over te geven, door je leeg te maken, schep je de voorwaarde voor dit proces. Hier raken vorm en leegte elkaar in een wederkerig proces.

Stil vallen

Soms zijn het de ervaringen  die maken dat je ‘stil valt’. De meesten van ons kennen dit als we overweldigd worden door de natuur in al zijn pracht en verschijningsvormen, ook al gaat dit soms gepaard met geweld: het kleurige ijsvogeltje duikt het water in en komt boven met een visje in de bek, of de biddende valk maakt plots zijn duikvlucht en stijgt op met een veldmuis in de klauwen.

Soms zijn het de plekken zelf die de stilte ontlokken. Zoals in Ta Sina Tokaheya, de gemeenschapstuin in het Pine Ridge reservaat, van de familie Michael Sierra. Het denken viel van het ene op het andere moment stil toen we afsloegen van de hoofdweg naar de zandweg naar deze heilige grond van de Lakota Indianen. Niet alleen mijn denken, ook het denken van Carin, tot mijn aangename verrassing! Het is niets voor niets dat de Lakota getraumatiseerde jongeren naar deze tuin brengen om te kunnen helen van de dingen die hen overkomen zijn. Naar aanleiding hiervan schreef ik dit tekstje:

En hoor de bomen fluisteren

Ze onttrekken de zinnen aan mijn bestaan

Stilte doordringt mijn wezen

En daarmee groeit het gedachteloze verbinden

Met de stenen, het gras, de bomen en de dieren

Mensen niet uitgezonderd

Hoewel ik dit schreef tijdens mijn verblijf in Ta Sina, heb ik er vaak aan teruggedacht tijdens de dagelijkse boswandelingen in de coronatijd. De bomen voelden als mijn vrienden die de gespannen gedachten en gevoelens absorberen, dus letterlijk de gedachten, de zinnen onttrekken aan mijn bestaan.

Een andere ervaring was er op Bali in Kubu D’Ume Homestay bij Jatiluwih, vlak bij de Pura Luhur Batukau tempel. Ik mediteerde daar en werd onmiddellijk verrast door het volledig stille zitten, zonder enige moeite. Heilige plekken worden blijkbaar met zorg en aandacht uitgekozen! Verrassend hoe plekken dus kunnen verschillen en kunnen bijdragen aan je ontvankelijkheid en overgave.  Het laat me zien dat niet ik de verbinding bewerkstellig, maar dat mijn natuur de verbinding maakt.

Maar waarom zoveel moeite doen om voorbij het denken te komen?

Jeroen Witkam beschrijft dit in zijn boek ‘Ga de stilte in en word vrij’. De titel zegt het al. De volgende zinnen, in cursief, ontleen ik aan zijn boek. Je kunt eigenlijk alleen maar voorwaarden scheppen, in mijn geval door het mediteren, zitten op een kussen of bankje, aandacht gericht op de ademhaling of op een koan, of zitten met de aandacht op niets in het bijzonder.

Je kunt je slechts overgeven aan een proces, en dat gebeurt in stilte, in het leren voorbijgaan aan al je gedachten, voorbijgaan juist aan alle inhoud, en toch tot een aandacht komen waarin de diepte van je bestaan kan doorbreken. De betekenis daarvan is dat het uiteindelijk gaat om ontvankelijkheid, om overgave en ontmoeting.

Het gaat om die pure aandacht die steeds opnieuw onderscheidt of ik innerlijk niet verdeeld word door begrippen, voorstellingen en hartstochten en door al wat me hindert om tot die puurheid van aandacht te komen. De stilte betekent allereerst een loslaten. Loslaten van die veelheid van vormen, al die gedachte-inhouden die door je heen spoken.

Als je nu bij jezelf merkt dat je lijdt aan je gedachten, dan weet je dat je je zo met de vorm vereenzelvigd hebt, dat de doorgang naar de leegte er niet meer is. We vereenzelvigen ons zo met emotioneel geladen gedachten, dat die doorbraak, die openheid naar eindeloosheid en leegte toe, erdoor verloren gaat. Dat is de diepste zin van deze uitnodiging, voorbij te gaan aan het lijden.

Je kunt alleen maar ‘voorbijgaan aan’, als je ook ziet waaraan je voorbijgaat. Als je ook ziet, waaraan je ‘ik’ geworden bent. Het ik is ontstaan door de vereenzelving met al die vormen, waarbij we een klik maakten.

Alleen in ontvankelijkheid, in openheid, kan het (verlichting) aan je gebeuren. De verlichting zelf is geen product van eigen inspanning. Het is iets wat je overkomt en je geschonken wordt, wat je zomaar in de schoot valt. Je merkt het door het feit dat de reflectie op jezelf wegvalt. Je kunt er geen beslag op leggen, je moet je er telkens weer opnieuw voor openstellen.

Onlangs heb ik deelgenomen aan de zaterdagochtend meditatie, in de zendo ‘De drie juwelen’. Jeroen beëindigde de ochtend met de uitspraak: “Het zijn is zichzelf genoeg”.

Vat het leven niet persoonlijk op

Sumedho, ‘Don’t take your life personally’

Dit is een boek dat ik alleen al voor de titel gekocht zou kunnen hebben. Ook hier zegt de titel alles, zo simpel beschrijft het de kern van waar het om gaat.

Het is geschreven door Ajahn Sumedho uit de Thaise Bostraditie van het Theravada boeddhisme. Ajahn betekent zoveel als leraar, Sumedho is Pali voor goede wijsheid. Hij was de eerste westerse leerling van Ajahn Chah.

 Ik vind dit boek een absolute aanrader. Maar dat geldt ook voor ‘Food for the heart ‘van Ajahn Chah, zijn leermeester. Uit de boekbeschrijving:

De schrijver moedigt ons aan om onze levens niet persoonlijk op te vatten, maar in plaats daarvan naar de werkelijkheid van dit moment te kijken zonder overtuigingen,visies en meningen. Hij refereert daarbij veelvuldig aan zijn eigen ervaringen, zijn eigen bewandelde pad, en hij doet dit op humoristische, integere en soms brutaal eerlijke wijze.

Zonder overtuigingen,visies en meningen, dus ook voorbij de woorden, de inhoud van je gedachten. Aan de hand van zijn eigen ervaringen en strubbelingen beschrijft hij zijn eigen proces van loskomen van al zijn conditioneringen en gewoontepatronen. Het gaat er daarbij niet om jezelf te ontkennen, maar juist te leren kennen, en zo je aangeleerde patronen te leren zien, naast ook de mogelijkheden, en dus ook de onmogelijkheden, waar je lichaam je voor stelt.

In mijn woorden: elke keer dat je weer verleid of geleid wordt door je conditioneringen wordt je ego als het ware opnieuw geboren. En elke keer dat je door overgave dit los kunt laten, sterft je ego weer. Het boeiende is dat je dit proces gewaar kunt worden en dit gewaarzijn kun je trainen met mindfulness, met meditatie. Dit gewaarzijn wordt door Sumedho zo beschreven:

Gewaarzijn

Awareness is your refuge:

Awareness of the changingness of feelings,

of attitudes, of moods, of material change

and emotional change:

Stay with that, because it’s a refuge that is indestructible.

It’s not something that changes.

It’s a refuge you can trust in.

This refuge is not something that you create.

It’s not a creation. It’s not an ideal.

It’s very practical and very simple, but easily overlooked or not noticed.

When you’re mindful,

you’re beginning to notice,

It is what it is.

              Met andere woorden:

Gewaarzijn is je toevlucht: gewaar zijn van de veranderlijkheid van gevoelens, van houdingen, van stemmingen,  van lichaam en emoties: verblijf in dat gewaarzijn, want het is onverwoestbaar. Het is iets dat niet verandert. Het is een toevlucht waar je altijd op kunt vertrouwen. Je kunt de toevlucht niet zelf creëren. Het is geen creatie. Het is geen ideaal om na te streven. Het is heel praktisch van aard en heel eenvoudig, maar wordt gemakkelijk over het hoofd gezien en niet opgemerkt. Als je mindful bent, begin je het op te merken, het is wat het is.

Gewaarzijn is de stille achtergrond waarin alle veranderingen van het bewustzijn worden opgemerkt. Het is moeiteloos altijd aanwezig, maar het kan niet worden gekend omdat je het bent. Het is geen ervaring, maar datgene wat elke ervaring opmerkt.(www.vrolijkverlicht.nl)                    

De toevlucht of stille achtergrond is dus niet een plek maar eerder een toestand waarin je kunt treden, niet bewust of met opzet, nee, ook dat is weer eerder iets waar je in terecht kunt komen als je je open en ontvankelijk opstelt. Je kunt het dus niet kennen, je kunt het alleen zijn, of erin zijn.

Van gewaar worden van gedachten is het een kleine stap naar niet langer letterlijk nemen wat gedachten zeggen en ze bovendien niet langer als eigen te beschouwen. Er geen waarheid meer aan toe kennen. Als gedachten toch niet waar zijn, hoef je ook geen oordeel te hebben. En daar zit hem precies de kneep! Geen oordeel = geen onrust.

Spontaan of na jarenlange oefening?

Voor mij is het van belang me met toewijding te blijven toeleggen op het mediteren en af en toe de stilte in te gaan voor meerdere dagen. Alleen zo blijf ik ontvankelijk en open in het gewaarzijn. En alleen zo laat het zich verdiepen, keer op keer.

Maar dat het zich ook spontaan kan voordoen wordt beschreven in de Volkskrant van maandag 15 juni. Jo Vonck wordt hierin geïnterviewd door Fokke Obbema in zijn serie ‘Zinvol leven’. Als zijn vouw afscheid moet nemen van het leven, verandert er iets wezenlijks bij zowel haar als hem.  

Ze leek alle onzekerheid, gehechtheid en schaamte af te werpen. Onze gesprekken werden steeds vrijer, intensiever en filosofischer . Op een gegeven moment gebeurde er iets vreemds ….. tot het punt dat ik geen verschil meer tussen ons zag.

Hij beschrijft vervolgens zijn ervaringen met eenheidsbewustzijn.

Onder het interview staat nog het volgende citaat:

‘Ik ben een product van de mensen die voor me leefden en de mensen die om me heen hebben geleefd en nog leven. Ik ben dus de ander.’

Ten slotte en terug naar het dagdagelijkse leven

Mijn eigen ervaring zegt me dat voorbij het denken, en dan vooral voorbij het oordelen, de ruimte is. Een zee van ruimte. Het bewerkstelligt innerlijke rust, gelijkmoedigheid en een geluksgevoel, onafhankelijk van wat er gebeurt. En bovenal geeft het vertrouwen, het intuïtieve weten gedragen te worden door iets onbenoembaars dat groter is dan mijzelf.

Mediteren was in het begin voor mij 25 minuten zitten op mijn meditatiekussentje, in stilte, de aandacht op de ademhaling gericht en, bij onrust, gericht op het tellen van de ademhaling. Loopmeditatie, bij retraites, deed ik mee omdat het erbij hoorde. Dat gold ook het werken in aandacht, samu genoemd. Geleidelijk aan kwam hier verandering in. Door te ervaren hoe loopmeditatie met elkaar kan voelen als één bewegend organisme kreeg ik meer verbinding met de loopmeditatie. En nu, zoveel jaren later, is mij helder dat mediteren niet iets is wat zich beperkt tot 25 minuten zitten. Het is het voortdurend gewaar zijn, van moment tot moment, en de overgave daaraan. De dagelijkse bezigheden in dit gewaarzijn verrichten is de basis voor een gelukkig leven. Het mediteren op het kussentje is enkel de training om ontvankelijk en gewaar te kunnen blijven.

Literatuur

Ajahn Sumedho, ‘Don’t take your life personally’, Buddhist Publishing group, 2010.

Ajahn Sumedho, ‘The sound of silence’, Wisdom Publications, 2007.

Ajahn Chah, ‘Food for the heart’, Wisdom Publications, 1999.

Jeroen Witkam, ‘Ga de stilte in en word vrij’, Asoka, 2016

Fokke Obbema en Jo Vonck, ‘Mensen iets laten ervaren van een leven zonder angst’, De Volkskrant, 15 juni 2020

Thich Nhat Hanh, ‘Vorm is leegte, leegte is vorm’, Milinda Uitgevers, 2000

Websites

www.dedriejuwelen.nl                Zendo met zenmeester Jeroen Witkam en zenlerares Mariëtte  Paravicini di Capelli

www.vrolijkverlicht.nl